Wszystko wskazuje na to, że fundacja rodzinna, wprowadzona do polskiego systemu prawa w maju 2023 r., okazała się strzałem w dziesiątkę. Świadczy o tym poziom zainteresowania tą zupełnie nową instytucją prawną: z publicznie dostępnych informacji wynika, że od wejścia w życie nowych przepisów Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim zarejestrował ok. 1200 fundacji, a w kolejce oczekuje kolejnych kilkaset wniosków. Jakie są podstawowe zasady funkcjonowania fundacji rodzinnej ? Z czego wynika popularność tej formy sukcesji?

Kluczowe pojęcia

Ustawodawca dostrzegł, że dotychczasowe rozwiązania prawne nie zapobiegają w wystarczającym stopniu rozdrobnieniu majątku zgromadzonego przez seniora rodu po jego śmierci lub po wycofaniu się przez niego z aktywnego prowadzenia biznesu. Fundacja rodzinna została w związku z tym pomyślana jako wehikuł prawny umożliwiający zabezpieczenie i pomnażanie wypracowanego majątku w perspektywie pokoleń.

Ustanowienie fundacji następuje z chwilą złożenia stosownego oświadczenia w akcie założycielskim, w formie aktu notarialnego, albo ogłoszenia testamentu fundatora zawierającego takie oświadczenie. Powstaje wówczas fundacja rodzinna w organizacji. Natomiast z chwilą wpisu do odpowiedniego rejestru fundacja rodzinna uzyskuje osobowość prawną, na podobnej zasadzie jak np. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji po wpisie do Krajowego Rejestru Sądowego. Innymi słowy: fundacja rodzinna jest samodzielnym podmiotem, który może działać we własnym imieniu w obrocie prawnym (zaciągać zobowiązania, nabywać składniki majątku itp.).

Fundację rodzinną może utworzyć każda osoba fizyczna (nazywana fundatorem) posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Fundacja może zostać utworzona przez więcej niż jednego fundatora (np. przez małżonków czy rodzeństwo). Fundator lub fundatorzy muszą dysponować  mieniem o wartości co najmniej 100.000 zł, które zostanie przekazane fundacji „na start”. Jest to minimalny fundusz założycielski. Majątek wniesiony do fundacji przestaje być własnością fundatora i od tej pory należy do fundacji.

Kolejnym ważnym pojęciem jest „beneficjent” – jest to osoba, na rzecz której fundacja będzie spełniała świadczenia wskazane w jej statucie. Majątek gromadzony przez fundację ma być zarządzany właśnie z myślą o korzyściach dla beneficjentów. Świadczenia spełniane na rzecz beneficjentów mogą mieć postać wypłaty środków pieniężnych (np. co miesiąc, w stałej kwocie), pokrywania kosztów utrzymania, nauki lub leczenia. Świadczenie może również polegać na oddaniu beneficjentowi do korzystania określonych rzeczy stanowiących własność fundacji (np. samochodu, mieszkania).

Statut może przewidywać, że określone świadczenia będą realizowane na rzecz beneficjentów pod warunkiem albo w określonym terminie. Przykładowo można zastrzec, że miesięczne świadczenia pieniężne będą wypłacane przez fundację potomkom fundatora dopiero po ukończeniu przez nich 25. roku życia, po zdobyciu określonego wykształcenia lub po zawarciu związku małżeńskiego.

Beneficjentami mogą być potomkowie fundatora, ale mogą być nimi również sami fundatorzy. Nie ma również przeszkód, aby jako beneficjentów wskazać osoby w ogóle niespokrewnione z fundatorem, jednak takie rozwiązanie nie jest korzystne podatkowo (o czym będzie mowa poniżej).

Na tym polega jedna z największym zalet fundacji rodzinnej: przepisy pozwalają na elastyczne ukształtowanie jej wewnętrznych zasad funkcjonowania. W tym również na określenie sposobu zmieniania tych zasad w przyszłości. Kwestią kluczową jest właściwe skonstruowanie statutu, który jest „konstytucją” fundacji rodzinnej.

Przykładowo senior rodu będący fundatorem-beneficjentem może także pełnić funkcję członka zarządu fundacji, co pozwoli mu w pełni kontrolować jej bieżącą działalność. Statut może przewidywać, że kiedy senior zdecyduje się odejść na zasłużoną emeryturę, tylko on będzie uprawniony do powoływania i odwoływania członków zarządu, zaś po śmierci seniora to uprawnienie przejdzie na jego najstarszego potomka.

W fundacji rodzinnej muszą bowiem funkcjonować przynajmniej dwa organy: zarząd oraz zgromadzenie beneficjentów. Organem co do zasady nieobowiązkowym jest natomiast rada nadzorcza (jej powołanie staje się jednak konieczne, jeżeli liczba beneficjentów przekracza 25 osób).

Do podstawowych zadań zarządu należy prowadzenie spraw fundacji, reprezentowanie jej oraz spełnianie na rzecz beneficjentów przysługujących im świadczeń. Z kolei zgromadzenie beneficjentów to, w uproszczeniu, odpowiednik organów właścicielskich w spółkach handlowych (np. zgromadzenia wspólników w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością).

W skład zgromadzenia wchodzą beneficjenci, którym statut przyznaje uprawnienie do uczestnictwa w nim, co jest kolejnym przykładem możliwości elastycznego określenia zasad działania fundacji. Takie rozwiązanie oznacza, że można dokonać wewnętrznego zróżnicowania beneficjentów nie tylko w zakresie przysługujących im świadczeń, ale również prawa zabierania głosu w sprawach dotyczących funkcjonowania fundacji. Niektórzy beneficjenci mogą być zatem pasywni i jedynie otrzymywać świadczenia od fundacji. Inni mogą również być członkami jej organów i wykonywać prawo głosu na zgromadzeniu beneficjentów. Przykładowo: niesforne wnuki będą mogły co prawda czerpać korzyści z życiowego dorobku dziadka, ale już nie będą mogły decydować o zmianie statutu albo rozliczeniu zarządu z podejmowanych czynności.

Do podstawowych zadań zgromadzenia beneficjentów należy rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania finansowego za poprzedni rok obrotowy, udzielenie absolutorium członkom organów fundacji z wykonania przez nich obowiązków oraz podział lub pokrycie wyniku finansowego netto.

Fundacja działa bowiem nie tylko w oparciu o majątek wniesiony do niej przez fundatora przy jej tworzeniu. Może również (a wręcz powinna, w przeciwnym wypadku będzie tylko konsumować zgromadzone mienie) prowadzić działalność gospodarczą i pomnażać majątek, w który wyposażył ją fundator.

Fundacja rodzinna jako przedsiębiorca

Fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą w zakresie określonym w ustawie, polegającą na:

• zbywaniu mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia (fundacja nie może zatem prowadzić samodzielnie typowej działalności handlowej, np. nie może nabywać nieruchomości w celu ich późniejszej sprzedaży);
• najmie, dzierżawie lub udostępnianiu mienia do korzystania na innej podstawie;
• przystępowaniu do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwie w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach;
• nabywaniu i zbywaniu papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
• udzielaniu pożyczek spółkom kapitałowym, w których fundacja posiada udziały albo akcje, spółkom osobowym, w których fundacja jest wspólnikiem, lub beneficjentom;
• obrocie zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji w celu dokonywania płatności związanych z jej działalnością;
• produkcji roślinnej i zwierzęcej w oparciu o własne gospodarstwo rolne;
• prowadzeniu działalności w zakresie gospodarki leśnej.

Z czym będzie wiązało się prowadzenie działalności w zakresie wykraczającym poza powyższy katalog?

W zakresie działalności dopuszczonej ustawą co do zasady fundacja rodzinna jest zwolniona z podatku CIT (co do zasady – gdyż zwolnienie nie obejmuje np. minimalnego podatku od przychodów ze środka trwałego będącego budynkiem). Opodatkowane jest dopiero przekazanie lub postawienie do dyspozycji osobom uprawnionym świadczeń przewidzianych w statucie, mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej lub świadczeń w postaci tzw. ukrytych zysków – w takiej sytuacji stosuje się stawkę CIT wynoszącą 15% podstawy opodatkowania. Podstawę opodatkowania stanowi przychód odpowiadający wartości świadczenia lub mienia.

Zasadą jest zatem opodatkowanie fundacji, która prowadzi działalność w dozwolonym zakresie, na zasadach tzw. estońskiego CIT-u: zapłata podatku następuje dopiero w momencie przekazania świadczeń lub mienia beneficjentom.

Natomiast w przypadku działalności prowadzonej w zakresie wykraczającym poza powyższy katalog zwolnienie z podatku nie przysługuje, a ponadto stawka podatku CIT będzie wynosiła nie 15%, lecz 25%.

Celem fundacji rodzinnej nie jest bowiem samodzielne prowadzenie działalności o charakterze produkcyjnym, handlowym czy usługowym. Fundacja ma być raczej pasywnym uczestnikiem obrotu gospodarczego (inwestorem, rentierem). Choć sama nie powinna prowadzić działalności (będzie to po prostu nieopłacalne podatkowo, jednak nie jest zabronione), może być wspólnikiem lub akcjonariuszem w spółce, która prowadzi np. zakład produkcyjny, sieć sklepów czy portal internetowy.

Zasady opodatkowania beneficjentów

Na gruncie PIT w odniesieniu do fundacji obowiązuje zasada: „wszystko zostanie w rodzinie”. Dopóki z majątku wniesionego do fundacji rodzinnej przychód będą osiągać osoby najbliższe dla fundatora, zastosowanie będą miały korzystne zasady opodatkowania na gruncie podatku dochodowego od osób fizycznych.

Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych dotyczą świadczeń otrzymywanych od fundacji przez beneficjentów oraz mienia otrzymywanego w związku z jej rozwiązaniem. Jeżeli beneficjentem jest sam fundator albo jego małżonek, potomek, rodzic lub dziadek, pasierb, rodzeństwo, ojczym lub macocha – przychody w postaci świadczeń od fundacji są całkowicie zwolnione z PIT. Chodzi o te same osoby, które należą do tzw. grupy zerowej na gruncie podatku od spadków i darowizn (osoby zwolnione od tego podatku).

Należy jednak dodać, że zwolnienie przysługuje w stosunku do części przychodów uzyskiwanych przez fundatora lub osoby mu bliskie, która odpowiada proporcji, w jakiej mienie wniesione do fundacji przez tego fundatora pozostaje do całości mienia fundacji.

Na potrzeby podatku dochodowego od osób fizycznych zarząd fundacji zobowiązany jest bowiem do prowadzenia spisu mienia fundacji, w którym zamieszcza się informację o proporcji wartości mienia wniesionego do fundacji rodzinnej przez każdego z fundatorów lub przez fundację rodzinną. Mienie wniesione do fundacji rodzinnej w drodze darowizny albo spadku przez      fundatora lub jego małżonka, potomków, rodziców, dziadków lub rodzeństwo uważa się za wniesione przez fundatora. Mienie wniesione przez inne osoby – uważa się za wniesione przez fundację rodzinną.

Na pierwszy rzut oka wydaje się to skomplikowane. Pamiętajmy jednak o zasadzie: „wszystko zostanie w rodzinie”. Upraszczając, można przedstawić tę kwestię następująco: zwolnienie w PIT przysługuje osobom należącym do najbliższej rodziny fundatora, który wyposażył fundację w mienie, otrzymującym świadczenia od fundacji albo jej majątek w związku z jej rozwiązaniem, w proporcji w jakiej do budowania majątku fundacji przyczynił się ten fundator albo osoby dla niego najbliższe. Czyli: dopóki „wszystko zostaje w rodzinie”, co do zasady nie płacimy PIT-u od świadczeń otrzymywanych od fundacji (natomiast sama fundacja odprowadza CIT od wartości świadczenia lub mienia, o czym była mowa wyżej).

Jeśli mienie do fundacji przy jej utworzeniu wnosi jeden fundator lub członkowie jego najbliższej rodziny, powyższa proporcja będzie korzystna podatkowo dla beneficjentów związanych z fundatorem więzami pokrewieństwa. Podobnie będzie w przypadku, gdy już po utworzeniu fundacji jej majątek zdecyduje się zasilić w drodze darowizny np. brat fundatora. Po utworzeniu fundacji fundator, a także inne osoby wciąż mogą ją bowiem „zasilać” darowiznami oraz spadkami.

Dalsi krewni oraz osoby obce w stosunku do fundatora są na gruncie PIT w gorszej sytuacji: stawka podatku wynosi 10% przychodów uzyskanych od fundacji przez osobę będącą w stosunku do fundatora osobą zaliczoną do I lub II grupy podatkowej w rozumieniu przepisów o podatku od spadków i darowizn (również z uwzględnieniem powyższej proporcji). Chodzi więc np. o zięcia, synową, dzieci rodzeństwa, wujostwo, małżonków rodzeństwa. W przypadku osób w ogóle niespokrewnionych obowiązuje stawka PIT wynosząca 15%.

Świadczenia od fundacji oraz mienie otrzymywane w związku z jej rozwiązaniem nie podlegają natomiast w ogóle podatkowi od spadków i darowizn.

Sposób na ochronę majątku

Kolejne istotne rozwiązanie przyjęte w ustawie z 2023 r. sprawia, że w praktyce fundacja rodzinna będzie wykorzystywana nie tylko do przekazania wypracowanego majątku dzieciom i wnukom, ale również jako środek umożliwiający zabezpieczenie go przed roszczeniami osób trzecich. Otóż fundacja odpowiada wspólnie z fundatorem lub fundatorami za ich zobowiązania (na zasadzie odpowiedzialności solidarnej) – ale tylko za takie, które powstały przed jej ustanowieniem. Wyjątek dotyczy obowiązku alimentacyjnego fundatora. W przypadku gdy egzekucja z majątku fundatora obowiązku alimentacyjnego powstałego po ustanowieniu fundacji rodzinnej okaże się bezskuteczna, uprawniony będzie mógł prowadzić egzekucję z majątku fundacji rodzinnej.

Co to oznacza? Majątek wniesiony do fundacji będzie zabezpieczony przed odpowiedzialnością za zobowiązania fundatora powstałe po jej ustanowieniu. Dotyczy to wszelkich zobowiązań (z wyjątkiem alimentów), niezależnie od sposobu ich powstania, np. odpowiedzialności związanej z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy, odpowiedzialności odszkodowawczej ponoszonej przez członków organów spółek kapitałowych wobec spółki.

Nie oznacza to jednak, że utworzenie fundacji rodzinnej pozwoli całkowicie uniknąć odpowiedzialności dłużnikom, którzy będą wnosili do niej majątek ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (przez co należy rozumieć sytuację, gdy wskutek pozbycia się majątku dłużnik staje się niewypłacalny albo jego niewypłacalność pogłębia się). W takim przypadku, na zasadach ogólnych wynikających z Kodeksu cywilnego, możliwe będzie żądanie przez wierzyciela, aby np. darowizna dokonana na rzecz fundacji, przenosząca na jej rzecz własność nieruchomości, została uznana za bezskuteczną w stosunku do tego wierzyciela.

Podsumowanie

Powyżej przedstawione zostały jedynie najbardziej interesujące kwestie określone w przepisach dotyczących fundacji rodzinnej. Praktyka pokaże, w jakim stopniu obowiązujące rozwiązania prawne będą odpowiadać rzeczywistym potrzebom osób zainteresowanych tą zupełnie nową instytucją.

Fundacja rodzinna została zaprojektowana jako osoba prawna „szyta na miarę” – wręcz wymagająca dostosowania poszczególnych rozwiązań do konkretnych potrzeb fundatorów oraz beneficjentów. Dla zapewnienia pomyślnego działania fundacji, zarówno jako instrumentu międzypokoleniowego transferu majątku, jak i środka zapewnienia jego ochrony w krótszej perspektywie, konieczne jest odpowiednie zaprojektowanie statutu, przemyślenie planowanej działalności fundacji oraz struktury majątku, który ma do niej trafić.

Ponieważ jest to instytucja nowa, wskazane jest śledzenie aktywności ustawodawcy, zwłaszcza w zakresie zmian w przepisach prawa podatkowego dotyczących fundacji. W sierpniu 2024 r. w wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów została zamieszczona informacja, że z inicjatywy Ministerstwa Finansów prowadzone są prace nad projektem nowelizacji ustaw o CIT i PIT, której zadaniem ma być m.in. „uszczelnienie regulacji dotyczących opodatkowania fundacji rodzinnej”. Pojawiają się również sygnały, iż jedna z proponowanych zmian będzie dotyczyć możliwości rozwiązania fundacji w przypadku prowadzenia przez nią działalności spoza katalogu rodzajów działalności dozwolonej.

Niezależnie od zapowiedzi dotyczących zmian w przepisach, wszystko wskazuje na to, że fundacja rodzinna stanie się trwałym elementem polskiego systemu prawnego. Warto zastanowić się nad możliwością wykorzystania związanych z nią możliwości.